רחל קוגעלמאַס
פֿרײַטיק אין דער ביבליִאָטעק
פֿרײַטיק.
הונדערט יונגטלעכע פֿאַרפּאַקן אַ דירה, קאָפּ אױף קאָפּ. און די צימערן נישט קײן גרױסע. דאָס ליכט --- פֿאַרטונקלט. דער טומל --- שיעור נישט דערשטיקנדיק. די פֿלעשער --- שױן לײדיק, צעװאָרפֿן פֿרײלעכערהײט אױף שױן איבערפֿולע מיסטקאַנס. סיגאַרעטן-רױך, שװײס, לאַכן, נאַרישע רײד. גופֿים קלעפּיקע. זײַטיקע בליקן און האַלב אָפֿענע מײַלער. שפּיצלעך צונגען װײַזן זיך אַרױס. ס'דאַכט זיך הפֿקר, נאָר ס'איז נישט אַזױ. ס'איז דאָ אײן כּלל: דאָס טאַנצן.
מע טאַנצט. ס'טוט זיך קײן אבֿר נישט רוען. די גאַנצע װעלט שפּרינגט זיך אַרױף און אַראָפּ װי אױף שפּרוזשינקעס. קײן פּנים געפֿינט זיך אָן אַ שמײכל --- אמתדיק צי שיכּורהײט געמאַכט. יאָ, אַ סך זײַנען שיכּור. אָבער מע גײט דאָך נישט פֿירן קײן עראָפּלאַנען. מע טאַנצט.
אױף דער 120סטער גאַס, צװײ בלאָקן אָפּטאַון, גנבֿעט מען אַ קאַר. דער קאַר געהערט אײנעם אַ טענצער. דעריבער װעט ער מוזן אַהײם צו פֿוס, מיט סקריפּענדיקע געלענקען און מוראװדיקע טריט. געקומען איז ער צו פֿאָרן מיט אַזאַ אױפֿגעהײַטערטן געמיט --- ער װעט אַ הוליע טאָן! אַ טענצל גײן! --- נאָר פֿאַרגעסן האָט ער צו פֿאַרשליסן די קאַרטירן...נאָר --- מע זעט נישט פֿאָרױס. מע טאַנצט!
די שכנים בײזערן זיך אָן אױף יענע זײַט װאַנט. זײ הערן זיך נישט אַלײן. מע סטראַשעט מיט דער פּאָליצײ, נאָר דער פּאָליצײ איז שױן נמאוס דער גאַנסטער ריטואַל. מע דערהערט אַ מסירה פֿון דער 120סטער גאַס, קומט מען צו פֿאָרן פֿון פּרעצינקט, מע געפֿינט --- װאָס געפֿינט מען אױס? עטלעכע מנינים יונגטלעכע װאָס טאַנצן. רחמנא לצלן. מ'איז זיך מער שױן נישט מטריח.
דער דיסקדזשאָקי דרײט דיסקן. עס רינען די ריטמען דורך די װענט, דער פּאַדלאָגע, דער סטעליע. די הילכערס װיגן זיך מעשׂה מתפּללים.
און די לידער? װען מע הערט זיך אײַן צו זײ ביחידות, אױף אַ באַקװעמלעכן פֿאָטעל פֿון אַ לײַטישן סטערעאָ: אַלע נאָטן, װערטער --- באַנאַלע, שאַבלאָנסקע, װי קײן אײנציקן קאָמפּאָזיטאָר װאָלט נישט אײַנגעפֿאַלן נישט איבערצוקאָפּירן אַלציקעדינג פֿון יענעמס שלאַגערליד: "אָ. אָ. אָ.. בײבי. בײבי. בײבי. כ'װיל דיך איצטער. ממש איצטער. שױן דעם מאָמענט. פֿילסט דעם קלאַפּ? דעם קלאַפּ? דעם קלאַפּ? קלאַפּ? קלאַפּ?"
נאָר מע זיצט נאָך נישט אין קײן פֿאָטעל. מע הערט זיך נישט אײַן צו די װערטער. מע לײענט דען פּאָעזיע? מע טאַנצט!
אױף דער 124סטער גאַס אױף די טרעפּ פֿון אַ סאָבװײ-סטאַנציע, מישט אונטער אַ קאַליקע אַ ביסל גלײַקאָל אין זײַן פֿלעשל בראָנפֿן. ער האָט אַ קוליע. נאָר אײנע --- דעם זיװג אירן האָט ער שױן אױסגענוצט אױף ברענשטאָף.
צװישן אַ מײדל און דער װאַנט טאַנצט אַ צװײטע מײדל --- רחל --- מיט איר נעבעכדיק פּנימל צו דער ערשטערס פּלײצעס. אַזױ פֿיל ליבע-געדאַנקען בײַ רחלען אין האַרצן, און פֿאָרט קומט איר אָן שװער אַרײַנצודרינגען אין יענערס שטײנערנעם האַרצן, פֿון דערקלערן זיך אין ליבע שױן אָפּגערעדט. די גאַנצע ליבע-קאַמפּאַניע --- שװער װי קריעות ים-סוף...פֿאַר די מצרים.
נאָר זי טאַנצט. הױך זינגט רחל. ס'מאַכט נישט, יענע הערט נישט, יענע װיל נישט הערן. נאָר װאָס דען? זי זאָל נישט זינגען? די װערטער, דװקא די באַנאַלע איבערקאָפּירטע ליבעלידער, זאַפּן אין זיך אײַן עפּעס אַ פּאָעטישן כּוח: "בײבי בײבי בײבי... או או או..." ס'מאַכן זיך בײַ איר די אױגן צו מתּוך התלהבֿות.
דער דיסקדזשאָקי װיל אָנגעבן עפּעס אַ ידיעה, נאָר דעם מיקראָפֿאָן װילט זיך איבערגעבן נאָר אַ קװיטשעניש מיט אַ סקריפּעניש מיט אַ פֿײַפֿעניש. טאָמער עפּעס װאָס װיכטיקס? מע טאַנצט! זאָלן די נישט-טענצער זיך פֿאַרנעמען מיט װיכטיקע ענינים אין רויִקערע רגעס.
נאָך אַ רגע און עס שטעלט זיך אָפּ אין גאַנצן די מוזיק. טענות פֿון אַלע זײַטן. "הײ! װאָסי'? װוּ'ז מײַן מוזיק?" דער דידזשײ צערעדט זיך:
"רחל. טעלעפֿאָן פֿאַר דיר. ס'איז דײַן מאַמע."
ער פֿאַרציט דעם "אַ" פֿון "מאַמע" און דער עולם צעכיכקעט זיך דערפֿון. רחל פֿאַררײטלט זיך. גראָד איצטער װאַרפֿט איר יענע אַ בליק. דאָס הײסט אַ בליק! האַלב אײַזן, האַלב אײַז, האַלב גײ-מיר-שױן-אין-דרערד-אַרײַן.
רחל אײַלט זיך דורכן מאָדנעם שטילשװײַגעניש צום טעלעפֿאָן און מעלדט זיך שטיל.
"יאָ, מאַמע?"
"װוּ ביסטו?"
"אַ...די ביבליִאָטעק."
"צען אױף דער נאַכט, אין דער ביבליִאָטעק? אָט אַזױ, טאָכטערשי. אַ ברכהלע אין דײַן קעפּעלע. לײען װיפֿל ס'האַרץ גלוסט דיר. נאָר פֿאַרגעס נישט --- מאָרגן אין דער פֿרי גײען מיר צוזאַמען אין שול אַרײַן."
רחל טוט אַ שטילן זיפֿץ. דער טאַטע איז אַ ראַבײַ בײַ אַ קאָנסערװאַטיװער שול. ער האָט אַן אײגענע דירה און איז אַ פֿרומאַק ביז צעפּיקעניש, נאָר די מאַמע מיט רחלען װױנען װײַט אָפּ, סײַ געאָגראַפֿיש, סײַ רעליגיעז. דאָך גײען זײ, די מאַמע מיט רחלען, צו מאָל אין שול אַרײַן, זײ זאָלן נישט פֿאַרשאַפֿן דעם טאַטן --- און במילא דער קהילה --- צו פֿיל עגמת-נפֿש.
"װען װעסטו אַהײם?"
"באַלד, מאַמע. נאָך אַ צװײ-דרײַ...ביכער, און שױן."
מע נעמט װידער טאַנצן. בײַ רחלען אין דער האַנט ציטערט דאָס טרײַבל.
דער מאַמעס קול װערט שאַרפֿער. "װאָס הײסט 'באַלד'?"
"אַ שעה."
"גוט. פֿאַרגעס נישט דײַן מאַנטל."
זי הענגט אױף דאָס טרײַבל. אײנע אַ חבֿרטע גיט איר אַ פֿרעג, אומפֿרײַנדלעך: "װאָס האָסטו איבערגעגעבן דעם נומער? װאָס, ביסטו אַ מסר?"
* * *
די מאַמע האָט זיך שױן געהאַט געלײגט, נאָר זי גיט רחלען אַ שרײַ אױס װאָס דערגרעכט ביז צו דער פֿאָדערשטער טיר: "שױן אין דער הײם! איצט קען איך שלאָפֿן..."
אַ טענצערקעס קאָפּ טוט אַ קלאַפּ אױפֿן קישן און עס חלומט זיך בײַ רחלען דעם ראַבײַס:
אַ בימה אַ ברײטע באַפּוצט מיט בלומען. צװײ עמודן --- אױפֿן רעכטן ליגט אַ ספֿר-תּורה.
רחל זיצט פֿון הינטן מיט די זקנים, אָבער פֿון דאָרטן זעט זי נישט װער ס'איז בעל-קריאה. שטעלט זי זיך אױף און גײט נענטער. שױן זעט זי אַ הױכן, װי דער טאַטע, אַ געלבלעכן, װי דער טאַטע, מיט מאָדנע קלײנינקע אױערן, װי בײַם טאַטן. נאָר נישט דער טאַטע איז באַפֿלעקט מיט ברױן, נישט ער האָט טלאָען און אַ לאַנגן בערשטלדיק-צעשױבערטן עק.
הײסט עס, דער בעל-קריאה איז אַ דזשיראַף. דער גבאי, רחלס אַכזריותדיקע, האַלב משוגענע נישט-ליבע, זאָגט אױס בקול-רם: "תּעמד רחלס מאַמע---"
איז די מאַמע אַרױף אױף דער בימה. זי מאַכט אָפּ די ברכות און די קאָנגרעגאַציע גיט אָפּ אַ גליקלעכן "אמן," נאָר דער דזשיראַף נעמט נישט לײענען. מע צעמורמלט זיך. די גבאים שושקענען זיך און טיטשען דעם דזשיראַף, װאָס קוקט זיך װײַטער אום און שװײַגט. ס'רײַסט זיך רחל פֿון איר אָרט און גיט אַ שרײַ:
"אַ דזשיראַף רעדט נישט! װעלכער חכם האָט אױסגעקליבן אַ דזשיראַף פֿאַר אַ בעל-קריאה?!"
איצטער פֿאַרהוסט זיך דער דזשיראַף און נעמט טאַקע לײענען, אױסטערליש פֿײגליש שײן. די גבאים קרימען זיך אױף רחלען בעת דער בעל-קריאה װאָרקעט:
"וידבר השם אל רחל לאמר --- "נעם דעם דזשיראַף ער זאָל בעל-קריאה זײַן. הער נישט די נאַרישקײטן פֿון דײַן נאָמען-חבֿרטע װײַל זי איז אַ טענצערקע אַ לא-יוצלח און װעט קײן מאָל נישט האָבן קײן געליבטע."
"חזק!" רופֿט זיך אָפּ די קאָנגרעגאַציע. "אמת!"
נאָך די נאָך-ברכות רופֿט דאָס מײדל נאָך אַ מאָל: "יעמד פֿרעד קאַלדװעל שני!"
רחל גיט אַ קלער. פֿרעד קאַלדװעל? דאָס איז זיכער נישט קײן ייִדישער נאָמען ---
עס פּאַראַדירט דער דיסקדזשאָקי דורכן זאַל צו דער בימה. מיט אַ מאָל --- צי איבער דעם איבערװיגנדיקן כּוח פֿונעם דיסקדזשאָקיס כאַריזמע, צי צוליב דעם, װאָס דאָס שטילע זיצן אין שול איז שױן נמאוס געװאָרן, שטײט אױף די גאַנצע קאָנגרעגאַציע , רײענװײַז, און נעמט זינגען דאָס הױפּטליד פֿון "ראַקי," אַ באָקספֿילם. ס'לױפֿט שױן דער דיסקדזשאָקי, מעשׂה אָלימפּישער אַטלעט. מיט ברען מאַכט ער מיט די פֿױסטן. מע אַפּלאָדירט. עס טוט דער דיסקדזשאָקי אַ שפּרונג איבער אַלע בימה-טרעפּ און לאָזט זיך אַראָפּ מיט אַ געשרײ:
"או או או! לאָמיר אַלע טאַנצן!"
מע האָט טאַקע אַ חשק אַ טענצל צו גײן --- װײַבער נעמען אַראָפּ די היט, קינדער --- די שיך. נאָר אױף אַן אומגעריכטן אױפֿן האַקט פֿרעד אָפּ די נאָר װאָס געבױרענע שׂמחה מיט אַ האַנט און אַ װאָרט. "קודם װיל רחלס מאַמע כאַפּן אַ שמועסל מיט איר טאָכטער."
מע צעפֿײַפֿט זיך. פֿינגער טײַטלען אױף רחלען. פֿרעד טופּעט אומגעדולדיק מיט די פֿיס. די מאַמע גײט צו צו רחלען און טוט אַ זאָג: "צײַט אױפֿצושטײן, טאָכטערשי, און אין שול אַרײַן..."
* * *
אַ בימה אַ ברײטע, באַפּוצט מיט בלומען. רחל --- אין אַן אומבאַקװעמלעכן גרױ קלײדל און אַ בראַזיער, װאָס עס בײַסט איר דערפֿון. איר היטל געפֿינט זיך נישט קײן אָרט. די מאַמע טראָגט פּערל און אַן עלעגאַנטע אָװנטקלײד, װי זי גײט אױף אַ באַל. ס'איז נישט פּאַסיק. מע טײַטלט מיט די פֿינגער. "זע, װי די רעבעצין גײט."
דער שמש זאָגט רחל אַז זי װעט זײַן בעלת-קריאה. נישט צופֿיל ליב האָט זי דער שמש, און ער װײסט די װינציקײט פֿון איר עבֿרי. קױם קױם װאָס זי קריכט אַדורך אַן עליה אָן צו פֿאַרדרײען די װערטער. זי װיל זיך אָפּזאָגן, נאָר דער טאַטע װעט זיך קװעלן פֿון אַזאַ דעמאָנסטראַציע.
סוף-כּל-סוף איז רחל פּנים אל פּנים מיטן ספֿר-תּורה, װאָס באַטראַכט זי מיט זײַנע אינסעקטן-אותיות. לינקס און רעכטס --- גבאים. פֿון הינטן --- דער שמש. מסתּמאָ לאַכט ער אין אַרבל. רחל װיל שױן לײענען, אַבי אָפּצושפּילן װאָס גיכער די בושה, נאָר קודם װיל דער טאַטע (דער ראַבײַ, הײסט עס) זאָגן עפּעס תּורה. װי בײַ אַ סך אַנדערע ראַבײַס, איז דאָס שײַכות צו דער פּרשה קנאַפּ. דער טאַטע הײבט אָן צו רעדן װעגן רחלען. "מע װיל נישט צוגעבן אַז די הײַנטיקע קינדער זײַנען פּונקט אַזױ אינספּירירנדיק װי די, װאָס פֿון זײ זײַנען נולד געװאָרן אונדזערע גרעסטע רבנים און גאונים. מײַן רחל איז אַ בײַשפּיל." ער גיט אַ מאַך אין רחלס ריכטונג מיט אַ געלער, דאַרער האַנט. "זי זיצט גאַנצענע טעג אין ביבליִאָטעק און לערנט, מיט אַזאַ התמדה..."
דער עולם שװײַגט. דער שמש גיט אַ קרעכץ און איז מכּבד די מיטזיצער אױף דער בימה מיט אַ גענעץ.
ענלעך רופֿט מען אױף עמעצן --- עס גײט רחלען נישט אָן װער. בשעת מע ברכהט כאַפּט זי אַ לעצטן בליק אױפֿן תּיקון-לקוראים. אַ ציטערנדיקן "אמן," און זי לאָזט די אױגן אַראָפּ אין דעם פּאַרמעטענעם, מדברדיקן אותיות-ים.
ס'װילט זיך איר מיטאַמאָל חלשן. זי לײענט פֿליסיק, װי נאָך קײן מאָל פֿריִער. נאָר װ אָ ס זי לײענט! זי גלײבט נישט די אױערן, די אױגן. אָבער סע שטײט דאָך בפֿירוש געשריבן:
"אָז ישיר משה װבֿני ישׂראל: בײבי בײבי בײבי לאָמיר אַלע טאַנצן פֿילסט דעם קלאַפּ, בײבי? טאַנץ מיט מיר! שװײס איז דאָך זיסער פֿון פֿלױמען און מאַראַנצן און דײַן בליק איז מיר ליבער װי ביר...
פּרעה האָט פֿאַרצײַטנס אַ פּליוך געטאָן אין ים און מיר טאַנצן הײַנט מיט אַ ראָקנראָל-טעם!"
רחל כאַפּט בשתּיקה אַ קוק אױף דער קאָנגרעגאַציע צװישן פּסוקים. נאָר זי דרעמלט. קײנער װײַזט נישט אַרױס דעם מינדסטן סימן פֿון שאָק. די מאַמע, אין דער ערשטער רײ, שמײכלט װײך און שאָקלט פֿאַרחלומטערהײט מיטן קאָפּ. אַ מײדל, שײן און עפּעס איר באַקאַנט, גנבֿעט זיך צו צו דער מאַמען און נעמט בײַ איר אָפּ די פּערל. זײ אָנגעטאָן אױף זיך, נעמט זי טאַנצן װילד, בהרחבֿה. װי נישט איז װײסט רחל, אַז דאָס אָ מײדל װעט באַלד נעלם װערן. נאָר װאָס קען זי טאָן? זי מוז לײענען. לײענט זי.
מפֿטיר. אָפּגעלײנט. זי גיט אַ קוק פֿון דער בימה אַרױס --- אױס מײדל. זי גײט צוריק צום אָרט. "ישר-כּוח, ישר-כּוח," הערט זי. אױס מײדל, קלערט זי. אױס מײדל!
די מאַמע באַװוּנדערט איר בקיות אין לײענען.
רחל קען נישט װאַרטן ביז נעקסטן פֿרײַטיק.