katla kanye

r' Efroyem iz geven vos men ruft a fartsaytisher yid. az men hot af im gezogt az er iz a medakdek el klh KBHmurh iz es nisht geven keyn shablon --- vos far a khumre es iz nor faran hot r' Efroyem af zikh mekabl geven. er iz ober nisht geven keyn litvak un avade nisht keyn brisker. er hot nisht gekent masber zayn ale zayne khumres. er hot nisht gevust tsi er folgt dem Rambam tsi dem Ravad a|yeder in der fri ven geyendik in mikve farn oyszogn tilem far shakhres hot er aroysgenumen dem hshkh-shtoper ven er hot zikh ge|toyvl|t. er hot zikh nisht ge|toyvl|t sh"i teviles; keyn meshuge|ner iz er nisht geven. farkert, trots ale zayne khumres hot er geshpet fun di frumakes, vi er fleg zey onrufn. ober keyn sakh hot er zey azoy nisht gerufn vayl keyn sakh hot r' Efroyem nisht geredt. shabes iz r' Efroyem gegangen ongeton in di briln afn gas. zayn tales-kotn iz nisht geven keyn shier Hzun ish un shabes iz er nisht gelofn in fuftsn shuln yoytsi zayn zkhur dorayso. dos alts iz halokhe|ish frum, di moderne frumkaytn importirt fun bney brk durkh leykvod un fletbush. biz zey zenen ongekumen keyn vilyamsburg vu r' Efroyem iz geven an aynvoyner hobn zey farloyrn zeyere yeshive|shn tam, vifl tam dos iz shoyn, un zaynen geven vi khukas h|goyem in di vilyamsburger oygn. kleyn indzelekh fun toyre in a yam fun khsides. di moderne frumkaytn vi nisht oyfmakhn keyn frizhider shabes zenen in vilyamsburg nisht nor vi gufem on neshomes nor afile der guf hot nisht keyn hent un fis. arayngebrengt durkh di poyerishe satmerer bokhrem vos geyen lernen in litvishe yeshives --- di eydele, erlekhe blaybn in di heymishe yeshives --- un kumen aheym ongeblozn. hakn a tshaynik vegn minkhe far shkiye, makhn avek rabeynu Wms zman un der mgn Avrohom|s sof zman kri"sh iz zey shoyn nisht gut. nor der Gro-zman toyg zey. a velt meynen zey az zey hobn antdekt. veynik veysn zey az in eyn vinkele vilyamsburg ligt mer velt vi in fuftsn r|khoyv Hzun iysh|n un rebe Akive|s tsunoyfgeshtelt. loy khn r' Efroyem. zayne khumres zaynen ale geven fun der heym, vi di tates un zeydes hobn zikh gefirt dwry doyres. di oyfes hot di bney biT aleyn kosher gemakht, bleter salat hot er nisht gegesn khuts peysekh bay nakht af mrur. ven di geklibene salatn mit a hekhsher zenen ongekumen iz r' Efroyem nisht nispoyel gevorn. er hot zikh gehaltn bay zaynem. in der heym hot men es nisht gegesn un er est vayter nisht.

K|mayse|u b|khol Kkh mayse|u b|shabes. shabes bay r' Efroyem iz nisht bashtanen in dem, tsi men meg oyfmakhn flesher tsi a pekl tsuker. shabes bay r' Efroyem hot zikh ongehoybn fraytik bay khatsos mitn maver sedre zayn. dernokh iz er gegangen in mikve, zikh tsugeleygt un bald tsurik in shul arayn. shir hshirym iz geven a shtrebung. "shuBi shuBi hshulmiT shuBi shuBi v|nHz|h bkh" flegt er zikh a|yede vokh tseveynen inem zidetshoyvn nusekh vos di satmerer hobn mit di yorn aktsentirt mit zeyere vilyamsburger tener. der mesikes vos fleg im kumen in moyl nokh azoy fil zogn hot r' Efroyem gehaltn iz der tam funem mn. er hot es keynem nisht dertseylt ober er hot gevust un geshpirt az s'ken keyn ander tam nisht zayn. un az shpeter hot er opgezungen "sholem-aleykhem" mitn rebe|ns nign, kidesh gemakht, un gemakht h|moytsi iber zayn rebitsin|s frish gebakene khales fleg er zikh tsurikzetsn un bshas|n kayen zogn mit a zetikayt "a l|koved shabes koydesh", un azoy hot er geshlungen dem tam gn edn in zayn yidenes khales. nisht umzist hot der satmerer rov gezogt az ven der bashafer zol nor hobn a minyen r' Efroyem|lekh volt er shoyn lang gebrengt moshiyekh|n. azoy hot r' Efroyem opgelebt zayne yorn fun ven er iz ongekumen fun ungarn in zeks un fuftsik. a melamed drdki ven er iz geven yunger un af der elter iz er geven a shtikl shames, zikh geporet mit di likht un di hantekher ukhedoyme un azoy opgefirt a yidish lebn.

khuts di aynvoyner fun vilyamsburg un der satmerer rov hot ober nokh eyner oykh gevust fun r' Efroyem tsu zogn. der bel dvar hot iber im gehaltn an oyg. aza fishl kumt nisht unter a|yedn tog.

fil kluger vi in Iyev|s tsaytn, vet zikh shoyn haynt nisht der bel dvar mitn bashafer. er harg|et shoyn oykh nisht vayber un kinder. er hot bloyz geton vos er hot gehat tsu ton un tsu dem iz r' Efroyem nisht mer a mekhutn vi a tsveytn.

in bney brk megn di froyen geyn in lengere sheytlen vi in vilyamsburg, di modes megn zayn shpetere (khotsh di vilyamsburger veysn oykh dem tam fun a shanel) un der muzik fun ben Doved un di andere tsadikem meg shrayen fun a|yedn fentster, in bney brk shtikt ober di luft. nisht fun der srHun fun mist af yedn vinkl vos e|ypusht in di zumerhitsn, khotsh fun dem oykh. in bney brk shtikt fun gedoylem. a tfise fun makhshove un a vistenish fun gedanken. r' Efroyem hot dos nisht gevust ober er hot alts nisht lib gehat di frishe moderne khumres in eyn vinkl vilyamsburg mit di farbundene kep, tsevildevete berd un gegrayzlte peyes ligt ober a velt. vayl bkhl mokem sh#Wh muts# khsides sheym #Wh muts# apikorses. di velt zol meynen az di khsidem zenen fanatish, primitiv un tsurikgeblibn. di velt iz ober oylem goylem. emes|e khsidem zenen fargleybt in zeyere rebeyem ober khuts dem gleybn zey in gornisht. der toyre tsuh fun a khsid|ish yingl iz nisht dem loy Tsur mKl ashr yurukh, deT toyre un #munT khakhomem. aderabe a satmerer yingls moyde #ni iz az di belzer zenen shkotsem, di gerer goyem un di litvakes dos oykh nisht. vu khuts fun vilyamsburg vet ir hern az igres Moyshe iz nisht vert a retekh? a bobover yingl vert oyfgetsoygn visndik az bobuB iz r#shi WiBuT bobov iz beser vi belz, un vayter di belzer kinder zingen in der kite ven der rebe geyt aroys zikh makhn a kave yeke yeke WHT-shmeker. un dos iz bloyz di kinder. di dervakesene visn shoyn tsu farpakn dem bashafer oykh. az der rebe davnt shakhres nokh mitog un minkhe bay nakht muz der bashafer moykhl zayn un onnemen zeyere tfiles "out of hours" un az der bashafer vet af dem farlangen a hekhern prayz veln zey im rufn in din toyre. ver hot zikh den getroyert firn a din toyre mit got khuts der barditshever tsadik? zol zey a litvak vayzn a se|yf in urH khayem af der tsayt fun tfile, hobn zey bald a tshuve: "in vos iz mitn se|yf fin hT|pashtes h|gashmiyes?" nor a khosed vet oystaytshn a posek "in loz der posek platsn" vi fargleybt zey zoln nisht zayn inem rebe|n, balangt Kfirh tsu di khsidem. un khsid|ishe Kfiryakn zaynen mesukn.

s'iz geven a vinternakht nokh minkhe-mayrev. der shtibl iz geven shtil un leydik khuts fun r' Efroyem bay zayn mokem kBue ven er hot aleyn gelernt mishnayes far di neshomes fun zayne umgekumene eltern un geshvister, un oykh far der ershter froy un kinder vos af zey hot er keyn mol nisht gezogt dem kl ml# rakhomem nokhn lernen; er hot zey bloyz in zinen gehat. der mineg iz dokh az men geyt nisht afn keyver fun der ershter froy az men hot zoykhe geven tsu a ziveg shni. di ershte froy un di eyf|elekh hobn take nisht keyn keyver vayl oykh zeyere gufem zenen aruf in himl durkhn oyshvitser koymen. r' Efroyem hot ober gehaltn dem mineg durkh nisht dermonen zeyere nemen bay yizker un nokh mshnyuT lernen. inem shtibl bay a tsveytn tish zenen gezesn yunge bokhrem un geshmuest. b|emes zenen zey geven nisht mer vi yinglekh fun draytsn-fertsn yor, ober az zey zenen shoyn gegangen in kapelyushn, vayse hemder, vestlekh un reklekh iz vayikro shmm "bokhrem". zey hobn oykh shoyn gelernt in yeshive ktnh. derfar az dos lernen iz zey shver gevorn in Wm un mued, tsi Htsi nzk un nzk shlm iz zey aroys fun noz iz far zey laykhter geven zikh aroystsukhapn funem yeshive vi men iz geven in kheyder baym rebn. azoy zenen zey gezesn baym tish un geshmuest. s'ken zayn az eyner hot afile gehat a tsigeretl untern tish btsne# un eyner hot zikher ongetsundn shveblekh un arayngetsoygn dem roykh un im aroysgeblozn durkhn noz. r' Efroyem bay zayn tish volt geven der letster zey epes tsu zogn oder zey farmsrn tsum mashgiekh. zeyer shmues hot zikh fartsoygn tsu a bokher fun zeyere kite un b|tokh h|dvorem ruft zikh on eyner fun di bokhrem, azoy msyH lfi Wumu, "er iz stam a meshuge|ner --- er glaybt nisht in kryeT yam sof". di andere hobn zikh tselakht, der shmues hot zikh vayter ergets fartsoygn un nokh a shtik tsayt zaynen di bokhrem zikh tsegangen. r' Efroyem iz dan geblibn aleyn inem shtibl. r' Efroyem hot oykh gehert dem shmues, er hot nisht untergehert nor nisht vilndikerheyt zenen di verter im arayn in oyer. mit di verter iz arayn dem bel dvar oykh. un ot hot zikh ongehoybn a kryeT yam sof.

er iz avek aheym tsu zayn vetshere vos di froy hot im tsugegreyt eyder zi iz avek mml# mokem zayn far der mikve-froy vos vet di nakht nisht zayn. beshas|n esn hobn zikh di verter "er iz stam a meshuge|ner --- er glaybt nisht in kryeT yam sof" genumen dreyen bay im in kop. khotsh es ken keyner nisht khoyshed zayn r' Efroyem az er iz geven a denker, hobn zikh fundestvegn di verter zikh tse|kayt bay im in moyekh on oyfher. farvos a meshuge|ner? ven yener zol nisht leygn tfilen tsi mekholel shabes zayn volt men gezogt az er iz a sheygets. iz far vos af nisht gleybn zogt az miz a meshuge|ner? farvos a meshuge|ner?, farvos a meshuge|ner? hot zikh im gehaltn in eyn fregn.

emes iz, az r' Efroyem iz nisht keyn meyven geven afn vilyamsburger shprakh. s'volt im nisht ayngefaln az in zayn yidish zaynen ektsentrishe, idiyosinkratishe, nervn-kranke, moyekh-geshedikter, mrh-shHurhnikes, Tzryes un mtsures ale batseykhnt mitn zelbn titl: "meshuge|ner". eyn vort far ale tsushtender. dos volt ober r' Efroyem nisht tsufridn geshtelt. zey hobn nisht gezogt "loy elinu a meshuge|ne" vi men zogt af a krankn. zey hobn geshpet. zey hobn oykh nisht azoy gemeynt, vayl krias yam sof hot dokh zikher pasirt un s'iz keile yener leyknt az s'iz tog ven der zun shaynt. neyn, nisht azoy hot es yener gezogt un nisht azoy hobn di andere gelakht. r' Efroyem hot ongehoybn tsu farshteyn. yener iz a meshuge|ner vayl er farmemt zikh bekhlal mit azelkhe zakhn. er iz meshuge vayl s'interesirt im tsi men ken shpaltn a yam tsi nisht. "vos geyt es im on?" hot er zikh dermont az eyner fun di yinglekh hot gefregt.

tsi toyre iz fun siny oder di elter fun der velt zenen oykh fun di moderne farshtikte khumres. in bney brk zenen zey mer bazorgt mit a shul tsendliker kilometer avek vos gehert di reform-yidn vi di vilyamsburger interesirt vos tut zikh afn tsveytn zayt vilyamsburger brik. un tsen frayer yidn afile in mitn vilyamsburg iz alts beser vi eyn lubavitsher oder afile a halber tsyuni. di veltlekhe yidn zenen di ganovem vos in vilyamsburg hengt men keyn mol nisht af afn Wlih. der rlb"g hot gemegt leykenen az Yehoshue hot opgeshtelt dem zun un dokh hot men im kanonizirt inem mkr|os gedoyles nakh. take, di satmerer farnemen zikh mit tsyunistn, ober tsu hobn a dayge tsi got hot geshpoltn dem yam-sof iz glat a mishegas. s'kost den gelt tsu zogn der shirh posek b|posek af shabes shirh oder tsu zingen "bBkekh yam sof" sheviyi shel peysekh nokh HtsuT?

dem bel dvar iz nisht genug geven az r' Efroyem zol bloyz farshteyn di bokhrem. im iz neytik geven atsind az r' Efroyem zol farshteyn dem meshuge|nem oykh. lekhatkhile hot er oykh nisht farshtanen. "nu, un lomir shoyn zogn s'interesirt im yo, s'shteyt dokh ober in der toyre miz es dokh zayn emes." un dos hot er ibergekayt un ibergedroshn in moyekh ober der kushi# hot zikh nisht farentfert.

kryeT yam sof aleyn hot dem bel dvar oykh nisht tsufridn geshtelt. "un az di yidn zenen nisht ariber dem yam vi ken zayn az di mtsryim hobn zey nisht umgebrakht? un vi azoy zenen zey ongekumen tsu barg Sinay af mekabl tsu zayn di toyre?" un azoy zitsndik baym tish, dos nakhtmol opgegesn, iz r' Efroyem gezesn un gekrokhn tsurikvegns durkh di tsen makes, di zibn ki un zibn zangen, mkhirT Yoysef, Yankev|s ranglenishn mit Eysev|n un tsurik nokh mer durkh der ekdh mitn bris bin hbTrim, tsurik tsu Noyekh un bri#T heulm. un er iz gekrokhn af foroys oykh. durkh kaboles hTurh, dem mn, dem Qlw, un dem gantsn dor hmdbr. nokh a mazl vos r' Efroyem hot nisht tsu gut gekent nakh, hot zikh es ergets opgeshtelt. af tsurik hot er oykh zikh opgeshtelt bay bri#T heulm, vayl keyn groyser khakren iz r' Efroyem nisht geven biz yenem ovnt. fun darvin hot er keyn sakh nisht gevust, khotsh gehert hot er az di goyim zogn az mentshn kumen fun malpes un az der velt iz alt milyonen yorn, bashafn durkh epes a krakh. beyde ideyen, hot er shtendik gevust, zenen narishkaytn. "kh|'meyn, vi vert fun a malpe a mentsh? un vi vert fun a krakh a velt? a krakh makht khorev, nisht s'boyt", hot er shoyn etlekhe mol gehat getrakht. der bel dvar iz bashtanen az in dem zol er zikh haltn bay zayns. onkumendik tsu eyver|hm #Binu hot zikh r' Efroyem dermont inem midresh vi eyver|hm iz aroyfgekukt afn himl un gezen dem zun mit der levone, un derfun farshtanen az dos kreml hot a bel hbiT. bri#T heulm iz take geven dos laykhste tsu farshteyn. "emetser hot es dokh gemuzt ahershteln," hot er getrakht. afn resht ober hot er keyn teyrets nisht gehat.

r' Efroyem hot kholile nisht geleyknt. keyn Kufr b|iker iz er nisht gevorn. farkert: ven er iz ongekumen tsu trakhtn az efsher iz alts oysgetrakht --- dos vort "blof" hot er zikh nisht gevagt tsu trakhtn --- hot er gezen aza fintsternish az er hot zikh bald tsurikgebrengt. ober udkh er hot nokhamol ongehoybn fun kryeT yam sof. un ahin un tsurik. er hot zikh aleyn nisht gegleybt. er hot getrakht, "un der rebe iz nisht geven azoy klug vi ikh?" "un rebe reb meylekh?" "un der bel sheym hkdush?" un iz farkrokhn biz r' Akive, di tano|im, un #mur#im un nisht oyfgehert tsu trakhtn. der bel dvar iz im geshtanen af der rekhter hant --- "un efsher hobn zey oykh nisht!"

er hot nisht farshtanen vos mit im tut zikh, vi ken er trakhtn azelkhe shreklekhe makhshoves. "der rebe, der rebe." er hot zikh dermont in di hushen# rbh droshes, di hkfuT, dem rebe|ns avoyde un iz dertsitert gevorn. der bel dvar hot ober af alts a tshuve. "r' Efroyem, un ir geyt aykh den nisht vashn mim #Hrunim, zikh onton dem kapelyush un bentshn? vos hot dos den mit gleybn?" r' Efroyem hot take azoy geton. er hot opgebentsht ober geblibn af un vayter getrakht. er hot shoyn getrakht gants andere zakhn. der krig iz im arayn in moyekh. er hot ibergelebt di banrayze fun zayn ungarishn shtetl keyn oyshvits vi men hot gehat marshirt tsu der ban-stantsye un ale goyishe shkheynem hobn gekukt fun di fensters. er hot zikh dermont vi men hot gedavent halel af r#sh khoydesh sivn afn ban un vi zayn Khane|le hot geveynt in mitn shimenesre un eyner hot gezogt "sh." di ershte froy un zayne tsvey tekhter zenen im ufgekumen far di oygn, eyf|elekh fun finef un tsvey, un er hot zikh dermont in Leye|les sheyne tsep. fun trakhtn un tsveyfln hot zikh ongehoybn a kas.

ay iz dos a bokher der bel dvar. ven der bokher|isher shmues zol hobn pasirt far mitog oder a tsveytn ovnt volt r' Efroyem aheymgekumen af mitog tsi af vetshere un volt getrofn feygen in der heym, volt zikh es dort geendikt. zayn eyshes khayel, vemen er hot keyn mol baym nomen nisht gerufn, volt im opgevart mit a shmeykhl un im tsugebrengt a fartike sude. zi volt im dertseylt di mitsves u|maysem toyvem vos zi hot geton dem tog. bikur khol|im. a tsedoke-frishtik, a hkhnsT Klh-tey un nokh azelkhe gute zakhn. zi fleg im oykh dertseyln di shmuesn vos zi hot gehat mit frish farheyrate yunge vayblekh. khuts fun a mml# mokem baym mikve fleg zi oykh lernen mit KluT di halokhes vos a|yede yidishe froy badarf tsu visn. nokhn khasene flegn a sakh tsurikkumen zikh adurkhshmuesn vi azoy es iz gegangen un zikher makhn az zey hobn alts gut farshtanen. khotsh feyge hot nisht geredt befeyresh mit r' Efroyem|en vegn di eydele inyonem, fleg zi ober genug zogn af tsu makhn r' Efroyem|en epes mer hanoe hobn fun azelkhe shmuesn vi fun andere. farshteyt zikh az r' Efroyem hot kholile nisht gehat keyn beyze makhshoves bay hern di sort reyd. farkert, nokhn oys|hern hot er zikh fil mol oysgedrukt, "s'iz a groyser inyen tsu helfn oyfshteln reyne yidishe doyres." feyge hot zikh amol opgeredt af eyn yungn vaybl az zi iz mer nisht tsurikgekumen nokh der khasene. zi hot ir gezen geyn af der gas on di "seams" af di shtrimp. "zi meynt az men hot khasene, iz huWrh hrtsueh." r' Efroyem hot af dem avekgemakht mit der hant, "ikh hob gekent ir zaydn, za tsifridn az zi shert zikh." azoy fleg er shmuesn mit feygen vos es tut zikh bekhlal in shtetl. vos di kranke makhn, ver s'hot a shidekh geton, di kinder vos zenen geboyrn gevorn un nokh khnh v|khnh. un nokh azelkhe shmuesn falt den emetsn ayn tsu tsveyflen afn aWh bHrWnu? az men shpirt dem tam fun yidishn nakhes un dem tayneg fun yidishkayt un mitsves u|maysem toyvem falt dokh keyn mol nisht ayn tsu klern tsi hish alh b|yisroyl. iz der bel dvar ober a baln un hot untergerukt dem shmues fun di bokhrem punkt azoy az r' Efroyem zol aheymkumen tsu a leydiker shtub, tsu a fintsterer shtub, tsu a shtub on feygen. un azoy halt er ongetshadet az biz feyge iz aheymgekumen hot zi gefunen in gantsn an ander r' Efroyem|en. nisht az zi hot dos gevust ober vi der velt zogt, "dem bashafer un di froy ken men nisht opnarn." azoy hot nisht gedoyert lang az feyge zol derkenen an enderung.

feyge hot zikh aleyn arayngelozt in shtub. zi hot zikh gerekhnt az r' Efroyem, oder "frim" vi zi hot im gerufn, iz tsurik in shul nokh vetshere. zi hot im gefunen zitsn baym tish fun kikh mit di leydike teler nokh alts far im. "vo iz --- shpirst dikh nisht gut? farvos bist di nisht gegangen in biT hmdrsh aran?" hot zi im gefregt. r' Efroyem hot ober getrakht fun der ershter froy zayner. ml# taynes iz er geven afn bashafer. un s'hot zikh shoyn yetst ibergebitn af kas az azoy fil yor hot er zikh gelozt narn, az azoy fil yor hot er nisht nisht mekabl geven di yesurem b#hBh nor er hot zey gornisht mekabl geven. s'iz bay im geven vi a parshe sWumh vu er iz keyn mol nisht arayn. un dos hot im fardrosn un oyfgekokht. "hlm#i zey meg men rtsHnen un ikh tor nitamol trakhtn derfun?" er hot gefilt dem khoyv fun geratevete tsu di umgekumene un zikh geregt farvos er hot biz haynt nisht geshpirt afile a khoyv. un af alts hot er bashuldikt dem bel kryeT yam sof. s'hot im shoyn yetst nisht interesirt tsi es hot pasirt tsi nisht. "un az s'hot pasirt vos hob ikh derfun?" hot er bay zikh getrakht. malke Miryem vet den oyfshteyn tekhiyas h|meysem? der nomen malke Miryem --- vos er hot keyn mol nisht aroysgezogt bmshkh di lange yorn un afile trakhtn hot er fun ir nisht getrakht baym nomen. (efsher iz es nisht aza khidesh heyoys er hot ir baym lebn oykh keyn mol nisht gerufn andersh vi "her nor" oder "halo".) atsind zogndik ir nomen hot im ongetsundn vi a havdole. fun tsveyflen un kas iz atsind gevorn nekome. "ikh vel mikh noykem zayn", hot er bashlosn. "ikh vel im lernen blk."

feyges eydl geredekhts hot af im nisht gemakht dem geveyntlekhn ayndruk. er hot gezogt az es tut im a bisl vey un er geyt zikh tsuleygn. feyge hot bamerkt az epes tut zikh. ober s'iz shoyn geven dernokh. r' Efroyem|en iz gelegn afn kop der bashafer un malke Miryem. r' Efroyem un feyge zenen vayter geblibn vi man un froy, mhikhi WiTy, zey hobn zikh nisht tsufil gekrigt. s'iz ober geven an anderer r' Efroyem, a r' Efroyem fun nekome.

vi lernt men dem bashafer blk? dos iz geven di eyntsike kashye vos hot derkutshet r' Efroyem|en. r' Efroyem hot geklert fun farsheydene aveyres, ober velkhe aveyre hot im shoyn gekent aynfaln? fun di gor grobe aveyres hot r' Efroyem keyn mol nisht geklert. keyn shmutsyan iz er dokh nisht geven. er volt zikh geshemt zikh azoy tsu niderikn. un ven der bashafer zol im khapn bay azelkhe maysem toyvem volt er dokh fun im gelakht. nu, iz ver volt fun vem gehat nekome? avoyde zrh tsi shfikhuT dmim iz oykh a shvakh shtikl kegn riboynoy shel oylem. vos, er zol zikh bukn tsu a shteynenem got? "ph lohem v|l# |ydbru" iz im aruf afn gedank. un merder? vos hot den yener gezindikt, un vemen zol er derveyln af zayn korbn? khilel shabes iz oykh geven a shvakhe breyre. shir hshirym hot er nokh gezogt mdi shabes b|shabes|u, khotsh dem tam iz take nisht geven dos fun amol, iz vi vet er geyn farshvekhn dem shabes? un vos vet er den ton? ontsindn un farleshn a lomp? s'ken dokh emetser zen. redn afn telefon? mit vemen hot er den tsu redn? zey hitn dokh ale shabes. zikh baysn di negl af lokhes? "un fun dem vet zikh der bashafer fardarbn?" hot er getrakht. neyn, r' Efroyem hot gedarft epes azoyns vos s'hot im nokh keyner nisht geton. ikh darf eym geybn a harts-atak", hot er bay zikh getrakht. esn af yom koydesh iz im oykh ayngefaln ober dos iz im nisht genug geven. er hot gevust az genug yidn esn loy elinu yom koydesh un der velt firt zikh vayter. er hot gezukht azoyns vos der bashafer hot nokh keyn mol nisht baygelebt, azoyns vos afile der bashafer veyst nisht dem tam derfun.

arum di slikhes-teg, ven farshteyt zikh r' Efroyem hot vayter opgezogt gants tilem farn ershtn tog slikhes un far zkhur-bris, demolt|s iz es im ayngefaln. "ikh vays shoyn," hot er getrakht. "ikh vel laygn tfilen af yom koydesh. dos hot nokh kayner nisht getun." er hot gehaltn in mitn slikhes bay dem aynfal un er hot mit dem frish oyfgelebt. er hot tsugeendikt slikhes un dernokh gedavent mit a frishn fayer. er hot shoyn af vos tsu lebn. er hot shoyn gekent dem bashafer farginen a varem davenen vayl "aza patsh hot er keyn mol nisht gekhapt."

r' Efroyem, r' Efroyem bay nnWkh halstu take nisht, emes du bist vayt derfun, ober gedenk zhe dem andern posek take inem zelbn kapitl. "yushB bshmim iQHk" shteyt dokh oykh dort. malke Miryem hot er gekent avekleygn trots dem "v|mi K|emkh yisroyl" in zayne tfilen un fun dayn "kdsh li" vos du vest zogn b|kheyder|i khadorem nokhn zikh aroys|ganv|enen fun shul yom hkdush --- fun dem vet got borekh hu nTpel vern? un du bel dvar vos zitstu dort un lakhst? bshlm# az du vilst nisht yidn m#minym farshtey ikh ober vos makhstu fun mentshn ltsnuT? loz shoyn op r' Efroyem|en un gey zukh dir epes besers. der bashafer iz ober rtsun yr#yu yeQh un az r' Efroyem hot dos gevolt iz im keyner nisht geshtanen in veg.

vi s'hot zikh dernentert yom kiper hot r' Efroyem alts mer getrakht fun zayn idey. r#sh hshnh hot er gebrent mit dem un bmshkh di aseres ymy tshuve hot er geplotevet iber dem. ven vet feyge geyn in shul? ven iz der bester tsayt zikh aroystsukhapn fun shul? vos er zol ton nokh er hot zey ongeton? un tsi er zol leygn bloyz rshis tfilen tsi rabeynu Wms oykh? bay kapores eyrev yom koydesh b|ashmoyras hbwkr iz im epes andersh nisht gelegn afn kop vi di tfilen.

opgedavent eyrev yom kiper in der fri hot er a kush getun di tfilen farn avekleygn vi geveyntlekh ober dos mol hot er zey vi a vunk getun, Klumr "mir veln zikh mertshem morgn zen." zayendik a shtikl shmQ hot er oysgeteylt lekekh un lHyim farn oylem vi der mineg iz eyrev yom kiper un dernokh hot er oysgeleygt di tsdoke-teler af mnHh.

r' Efroyem hot nokh alts oyfgepast af a|yedn yidishn mineg un gegesn di kapore bay der der ershter sude, feyge hot oykh gekokht kreplekh in der yoykh. r' Efroyem hot zikh dernokh ge|toyvl|t vi a|yeder yid darf ton eyrev yom kiper. er hot gezogt vide bay minkhe un aheymgegangen tsu der seudT h|mfskT. dernokh iz er gekumen ayngehilt inem kitl un tales, tsu Kl ndri gezogt WflT zkh mit a fayer vi ale yorn un alts geton KdT u|kedey|n. tsu morgns nokh "hmlkh" hot er zikh aroysgekhapt un di fis hobn im vi getrogn. aheymgekumen hot er tsugeriglt di tir un iz arayn in a zaytikn tsimer un dort oykh tsugeshlosn dem tir. shteyendik in di shtrimp --- r' Efroyem hot nisht gehaltn fun gumene shikh --- hot er gezogt a fayerdikn lshm yHwd, aroysgenumen dem shel-yad un a kush geton dos biTl un aropgedreyt di rtsyeuT. az er hot zikh gevolt aroyftsien dem arbl hot er zikh gekhapt az er shteyt in a kitl un a bekeshe un nisht mitn vokhedikn rekl. tomer ober in dem moment iz im ayngefaln a sofek iber dem vos er tut iz es shoyn geven tsu shpet. der bel dvar volt im atsind nisht azoy laykht oyfgegebn zayn Qe|yr lez#zl do b|etswmw shel yom. r' Efroyem hot aroyfgeleygt dem biT afn bosr WpuH un gemakht aza brokhe vi der barditshever hot gemakht afn lulB dem ershtn tog sukes nokhn tsebrekhn di glezerne shafe. dem bel dvar|s "omeyn" hot r' Efroyem nisht gehert. dernokh hot er aroysgenumen dem shel-rosh, er hot getapt dem kop un ongekhapt dem vaysn kapl vos in dem fleg er geyn bloyz yom koydesh. dos hot er gehat birushh funem rebe|n. dos hot a tsip geton. bay r' Efroyem iz der rebe geven mer funem bashafer. di d prshyuT hobn zikh shoyn nisht gezogt vi er hot gemeynt. di tfilen zenen af im shver gevorn vi a last. er hot fargesn farvos er shteyt mit zey un vos er hot gemeynt dermit oyftsuton. er hot in zinen gehat tsu zogn yizker far malke Miryem un di tsvey eyf|elekh zayne shteyendik mi di tfilen. s'iz ober derfun gornisht gevorn. "shemst dikh nisht?" hot er gehaltn in eyn trakhtn. azoy vi der rebe in kheyder fleg es im zogn un vi er fleg es zogn far zayne talmidem dem zelbn nusekh hot im gedult in kop. "bist farnert? bist meshuge?" er hot zey aropgetsoygn fun zikh, keyn mol nisht gekusht, tsuzamengepakt un araygevorfn inem tales-baytl abi zey poter tsu vern. s'iz im ayngefaln tsu di tfilen zenen nisht muktse un hot zey ibergelozt vi zey zenen geven. "feyge vet nisht bamerkn", hot er getrakht. tsi er zol leygn rabeynu Wm oykh iz shoyn atsind nisht geven keyn shayle. er hot nor gevolt tsurik zayn in shul. der erd unter im hot gebrent. s'hot zikh im gedakht az di shkheynes un di kinder redn ale az er iz aheymgekumn bshas|n davenen. er hot nisht gevolt feyge zol gevoyr vern; zi fregt shoyn azoy oykh tsu fil.

tsurikkumendik in shul iz er arayn ayngehilt inem tales men zol im nisht derkenen. der yom kiper|diker shakhres mit di file v|Bkhn mi loy |yr#khs iz genug lang oystsuvartn afile a nkmhdikn tfilen leygn un r' Efroyem hot nokh onge|yogt tsu di el kheyt|s funem shakhres|dikn hoykhe shimenesre. dem tam fun yom koydesh iz ober shoyn gevorn tsu nisht. er hot shoyn nisht gebrent af nekome, er hot shoyn nisht gebrent fun kas, er hot shoyn bekhlal nisht gebrent. der bel kur# hot geveynt bay "#Hri muT shni bney #hrn", vegn der sgulh nisht tsu farlirn kinder baym lebn. mit a shtik tsayt frier volt r' Efroyem zikh gebeyzert un volt geklert vifl azelkhe bel kur#s zenen umgekumen mit di kinder tsuzamen. er volt getrakht tsi di eltern zenen oykh geshtorbn mit di kinder az di sgulh zol nisht hobn gefelshevet. atsind hot er ober nor getrakht fun zayn eygenem khurbn. er hot nisht nor malke Miryem un di tsvey eyf|elekh farloyrn nor atsind hot er shoyn feyge oykh nisht. zi iz im fremd gevorn in di oygn. der bashafer toyg im shoyn oykh nisht un r' Efroyem iz shoyn oykh nisht geven r' Efroyem in di eygene oygn. er hot zikh faynt bakumen afn mayse shtus un er hot gehast dem bashafer az er hot im dertsu gebrengt. nor di dermonung fun dem rebe|ns krekhtsn vos ale baley tfiles hobn gezukht nokhtsumakhn hot im oyfgehaltn durkh musf un di avoyde. "hih em pipyuT" vos der bel Wflh hot gezungen mitn rebe|ns sholem aleykhem-nign hot im tseshitert ober veynen hot er nisht gekent. azoy iz durkhn tog biz nile ven r' Efroyem hot zikh vi oyfgekhapt.

er iz geshtanen gants nile vi zayn shteyger iz geven. bay "pasekh lnu sher beys ne|ylT sher" hot er zikh dermont inem moshl vos iz geshtanen iz zayn yidish-taytsh-makhzer fun zayne kinderyorn. der moshl iz fun an arestant vos men lozt aroys fun tfise af yom kiper er zol kenen geyn in shul davenen un er zet az der zun geyt shoyn unter un er darf tsurik geyn untern farshlosenem toyer. r' Efroyem hot gedenkt dem nimshl oykh fun der neshome vos iz nisht inem tfise funem yeytser hore vayl dem tog hot der bel dvar keyn shlite nisht. efsher volt r' Efroyem gedarft shmeykhln af der nisht-shlite funem yeytser hore dem tog ober r' Efroyem hot atsind nisht geshmeykhlt. farkert, er hot gedenkt vi ale yomem toyvem fleg er bloyz leyenen di mesholem onem nimshl ober r#sh hshnh un yom kiper hot er tshuve geton un geleynt dem nimshl oykh. di slikhes un di file sheym h|sheym|s hobn in im oyfgevekt gedenkenishn fun zayne kinderyorn ven er hot nisht gevust vu men shtelt zikh tsu vartn af shlsh eQrh mides un der tate, lebn vemen er iz geshtanen, hot im oyfgemisht dos makhzer|l un gevizn dem plats. tsi hasheym iz take "rHwm v|Hnun" hot er fil mol getrakht inem letstn zumer ober nisht yetst.

baym pzmun fun shlsh eQrh mides vi men bet az got zol zikh avekleygn a bisl fun unzere trern in a sloy hot zikh gehert shlukhetsn fun vaybershul. s'hot r' Efroyem|en tsurikgetrogn tsu der mamen vi zi hot oysgezen yom koydesh mit ire vaysn tikhl un shirtsl. er hot gedenkt az amol alts kind hot er getrakt az s'muz zayn az malokhem kenen oykh zayn froyen vayl di mame zet oys vi a ml#khte. dos letste mol vos er hot zi gezen iz geven nokhn aropgeyn fun der ban in oyshvits. atsind iz zi im vi geshtanen far di oygn.

nile iz oykh fariber un der bel tfile hot oysgeshrign "shema yisroyl" un der oylem hot nokhgeshrign "shema yisroyl". nokh aza langn shvern tog ligt in dem "shema yisroyl" der vider-kohl fun yidn vos hobn es geshrign baym umkumen el kidesh hashem. bay di letste por minut funem WeniT shpirn fil vi zey zenen zikh muser nefesh. az zey raysn zeyer kohl biz es geyt shoyn nisht iz es bay zey vi di neshome endikt zikh shoyn. zey zenen zikh oykh muser nefesh.

r' Efroyem hot mitgeshrign "shema yisroyl" un di trern hobn zikh bay im oyfgemakht. "borekh sheym.." hot er oykh geshrign dray un di oygn zenen gerunen. der bel tfile hot geshrign "h hu h#lkim" zibn mol. baym zibetn mol iz shoyn mamesh kidesh hashem (khotsh tseyln biz zibn farzikhert az di fis blaybn af der erd). der oylem vart oys un shrayt nokh "h hu h#lkim." bay r' Efroyem hobn di oygn geflist. er hot geveynt af zayn lebn. af malke Miryem, af Leye|le un af Khane|le vemen er hot nisht getort gedenken. "h hu h#lkim" --- di heylike mame vi zi hot zikh geshlept fun der ban haltndik a tsveytn kind afn orem. "h hu h#lkim" --- er hot zikh gevorfn af zayn farkrokhnkayt. er hot tsurik gevolt zayn krekhts fun "shuBi shuBi hshulmyT," er hot vider gevolt zen in feygen vos er hot amol gezen. "h hu h#lkim" --- er hot zikh nisht moykhl geven afn tfilen leygn fun yenem inderfri. "h hu h#lkim" --- er iz bashtanen moykhl zayn dem bashafer af alts abi er zol im tsurikshteln vu er iz geven far yener nakht. r' Efroyem hot yomerlekh geveynt un geshrign "h hu h#lkim" tsum zekstn mol. dem rebe|ns avoyde fun yom koydesh iz far im geshtanen un er hot biter geveynt az afile di zikhroynes brengen mer nisht tsurik dem zelbn tam. vos volt r' Efroyem nor nisht gegebn af tsurik tsu zayn vos er iz demolt|s geven. men halt shoyn dem zibetn "h hu h#lkim." di koyles raysn zikh. men kumt shoyn mamesh um. r' Efroyem hot gegosn azoy fil trern. er hot gedenkt di mayse fun r' #lyezer ben durdi# vos er hot gelernt in e|yn Yankev. vi er hot geleygt zayn kop in zayn shoys un azoy ge|yomert un azoy geveynt az nokh betn dem himl mit der erd un dem zun mit der levone zoln af im mTpll zayn iz zayn neshome aroys. r' Efroyem hot shoyn af dem oykh zikh gevuntshn. r' Efroyem hot zikh gezen vider mit malke Miryem un di tsvey kinder vi men hot zey avekgefirt nokh der selektsye un vi er hot zey gevolt nokhgeyn un men hot im nisht gelozt. er hot zey yetst vider gevolt nokhgeyn.

der oylem hot zikh tsurikgevorfn di taleysem af tsu hern dem kadish WTkbl. a veykhn shmeykhl ligt bay yedn afn ponem. men shpirt az "s'iz gelungen," men hot epes oyfgeton. in dem moment shpirt zikh es vi di gantse velt ekzistirt nor in dem biT hmdrsh un fun danen durkhn himl kontrolirt men alts. r' Efroyem iz ober nokh ayngehilt inem tales. di trern hobn zikh nokh nisht opgeshtelt. der bel mkri# shrayt "Wky|eh" un der bel Wuke blozt. r' Efroyem|s tate hot gehat dem kibed fun oysrufn di WkyeuT. men ruft oys "Wkyeh gedule" un der bel Wuke iz mayrekh baym blozn. r' Efroyem hot zikh gebrengt, neyn, getsvungen zikh in mitn langn Wkyeh un aroysgezogt di nemen vos er hot keyn mol biz yetst nisht gezogt. "malke Miryem bas Khayem shlmh Doved." "Leye bas Efroyem." "Khane bas Efroyem." der bel Wflh hot geshrign "lshnh hb#h birushlim." r' Efroyem|s shokhn iz tsurikgeshprungen un a shray geton: "oy, r' Efroyem." der yungeman vos iz gezesn af der shure unter r' Efroyem|en iz oroyfgetantst afn bank un geshrign "vaser! htslh!"

tsu morgns af der levaye hobn ale mspidym dermont dem gemore az yom kiper iz etsumu shel yom mkhpr un az r' Efroyem hot gehat a zkhyih avektsugeyn dem heylikstn tog fun yor. eyn masped hot oykh gemerkt az er iz avek bald nokh kabolas eul mlkhuT shomayem, un er hot dermont dem bas kohl vos iz aroysgegangen nokh r' Akive|s yetsiyes neshome: "#shrikh r' Akive shitsTh nshmTkh b|#Hd." der oylem iz ober tsum merstns dershitert gevorn ven men hot dermont vos der rebe hot gezogt, az ven der bashafer hot nokh tsen r' Efroyem|lekh volt di geule shoyn do geven. ven der #run hot ongehoybn tsu geyn hot eyner fun di yungelayt vos veysn tomed alts un vemen men hert alts oys dertseylt epes far an oylem tsuherers vos iz alts greser un enger gevorn --- vayl yeder hot gevolt hern un di zakhn dertseylt men in a niderikerer shtime. nekhtn hot feyge dertseylt far ir shkhnte baym davenen az zi hot zikh dermont az nekhtn erev yom koydesh hot zi b|toes aroysgevorfn dos ibergeblibene fun r' Efroyem|s kapores hindl un s'iz nisht geblibn a shtikl af muts#i yom tuv vi der mineg iz. der oylem tsuherers hobn tsugshoklt mitn kop af dem remez mn h|shomayem un shtilerhayt bagleyt dem #run.