fun Doved|l koysev
yekele iz in gantsn alt gevezn akhtsn yor. men hot ober gekent oyf im zogn az er hot shoyn gelebt zeks un draysik yor.
yekele iz gekumen fun a shtiler, eydeler shtub. der yingster fun di kinder, iz er gevezn spetsyel balibt bay der mamen. di mame iz gevezn an eyshes-khayil fun di sortn vos men leyent nor vegn zey in di mayse-bikhlekh: tsvey rekhte hent mit a tsugepastn kop. gefirt di parnose, oyfgehodevet di kinder un nokh geton mitsves un maysem toyvem in der zayt oykh. az es hot im ver nor gefregt vi azoy er heyst un festgeshtelt vemens er iz, hot men im bald gegebn a tsip in di bakn un tsugezogt, "ikh hob gekent di mamen. a fayne froy gevezn."
zi iz avek ven er iz alt geven finef tsi zeks yor, un vos er hot alts gevust vegn ir hot er gehat gehert fun andere.
fun ven er hot zikh aleyn gekent iz er alts geven a yosem|l.
a yosem|l: dos iz nisht a heykhi timtse fun a kind on a mamen. dos iz a sort bashefenish, vi a hinkedike, tsi a gitser, tsi epes an anderer loy-oleyne|nik. er hot gekent kumen in kheyder shpet, vayl der rebe hot im keynmol nisht tsu fil gezogt --- a yosem tor men dokh nisht baleydikn. az er iz bagangen an avle mit a tsveytn yingl, hot er gedarft tsukukn vi yener khapt makes, ober im git men bloyz a glet. vifl mol hot er zikh gevuntshn tsu di klep abi nor tsu zayn vi ale! ober er ken nisht zayn vi ale --- nisht vayl er hot nisht keyn mame, nor vayl er iz a yosem.
di kinder hobn im a tsunomen gegebn: yekl mitn flekl. az men hot gedarft a shabes-goy oyf ontsumakhn epes a sheygets|shtik hot men gerufen yekelen. "dir vet men say vi gornisht ton," hot men im gezogt.
tomer iz es im geven umangenem in hoyf baym shpiln, iz es ober alts nisht geven keyn farglaykh tsu vos es hot zikh opgeton in der kite bay khumesh oder gemore. finef vokhn far parshes mishpotem hot er shoyn getsitert oyf yenem posek. ven di kinder hobn zikh gefreyt az men halt shoyn bay der shire hot er shoyn getseylt di bleter. az men hot shoyn gehaltn bay shlishi in der sedre fun mishpotem hot er getrakht tsi er zol nisht efsher betn geyn in beyskise.
dos harts zayns hot geklapt vi a hamer ven der rebe hot aroysgezogt dem posek: "kol almone u|yosem loy saaneyn." er hot bagrobn dos ponem inem khumesh|l un zikh gemakht shreklekh fartift. er iz zikher geven az dem rebn|s kol kumt in zayn rikhtung. er hot gezen vi ale yinglekh kukn aroys tsu zen vos er tut. er hot nisht gevust tsi men halt ofn di hent tsi farmakht di hent, tsi der elnboygn zol zayn oyfn tish tsi untern tish. vi azoy er hot zikh nor gedreyt, hot zikh im gedakht az men ken derkenen az s'iz im nisht gut in kop.
hot er gehaltn az im shtert nor vos men kukt oyf im. dos heyst, in klompersht ken er oys|haltn az er iz a yosem, nor vos er hot nisht gevolt iz az yenem zol zikh dakhtn az er ken es nisht fartrogn.
dos zelbe iz gevezn ven men hot gelernt gemore: "memidin aputrupus lisoymem ktanem." dos ponem hot im ongehoybn tsu brenen, un er hot nisht gevust tsi men zet az er iz royt tsi er zet oys vi yeder.
eyn mol hot er gevolt oyfvayzn far alemen zayn kurazh, vi gut un shtark er ken dos bahandlen. er hot arayngefregt punkt bay aza gemore. er hot nokh aroysgezogt dos vort yesoymem fun moyl, kedey zikh tsu shtrofn maksimum. vi nor er hot es gezogt, iz di shtub shtiler gevorn. di oyern zayne hobn ongehoybn tsu klingn, un biz der rebe hot im nisht geentfert iz in zayn kop adurkh gantse shoen. di oygn fun zayne khaveyrem hobn im gelekhert vi a zip, un er hot nisht gevust vu zikh ahintsuton --- un alts vayl zey dakht zikh az er halt es nisht oys. er veyst dokh ober dem emes, az er halt es yo oys, vayl ven nisht fregt er nisht punkt do arayn.
azoy iz er durkhgegangen kheyder fun eyn rebn tsum andern, un fun kheyder in yeshive ktane arayn, un fun dort in der yeshive, dos heyst der rikhtiker yeshive vu es lernen di groyse bokhrem. durkh di ale yorn hot er mit keynem nisht geredt vegn der mamen, oder afile vegn dem, az zi lebt nisht. nisht vayl es iz nisht geven mit vemen tsu redn. er volt gekent loyfn fun eyn rebn tsum andern, funem maged shier tsum mashgiekh, funem mashpiye bizn rosh yeshive. zey voltn ale im gern oysgehert. nor er volt gevorn shtot|s nebekh, un zey voltn nokh mit dem gevorn rakhmonem bny rakhmonem. yekele volt efsher bedieved fun dem nisht gehat tsu fil agmes-nefesh, ober zey vet zikh ale dakhtn az er ken nisht, az er git zikh nisht keyn eytse. dos hot er nisht gevolt --- nisht vayl er hot zikh geshemt, nor vayl aza gedank oyf im iz poshet nisht emes.
mitn eygenem tatn hot er oykh nisht gekent diskutirn dem inyen. amol ven er iz shoyn geven a bokher fun fertsn mit a halb, hot zikh gemakht a shmues tsvishn di khaveyrem. eyner hot gefregt, "vos iz dos --- 'di yene mayse'?"
a tsveyter hot gezogt: "ikh hob amol gezen in shil, vi eyner dertseylt oyf a bakantn, az yener hot di yene mayse. hot emetser gegebn a shpay tsvey mol oyf der erd."
yekl --- er hot shoyn mer nisht geheysn yekele, er iz shoyn geven a groyser bokher --- hot zikh ongerufn az er vet fregn dem tatn.
tsumorgns oyfn veg aheym fun shakhres fregt er dem tatn: "vos iz dos, di yene mayse?"
der tate hot zikh vi plutsling opgeshtelt, un bald ongehoybn vayter tsu geyn --- ober mit a sakh shverere un langzamdikere trit. "di yene mayse," hot er geentfert, "ruft zikh oyf english kanser. dos iz a makhle vos est oyf rakhmone litslan dem kerper funem mentsh biz vi lang es blaybt nisht gornisht iber. dos iz a makhle vos men veyst oyf dem nisht keyn refue."
der tate hot oyfgehert tsu redn un men iz vayter gegangen. der tate hot gornisht gezogt, un der zun hot oykh nisht geredt.
nokh a por minut zogt im zayn tate oyf a shtilern ton: "mami ole h|sholem iz fun dem avek."
yekl hot aropgekukt oyf der erd; er hot kharote gehat vos er hot ongefangn tsu redn. s'iz geven dos ershte mol vos er hot geredt mitn tatn vegn der mamen, un khotsh er hot gevolt redn, hot dokh epes im nisht gelozt. dos vort "mami" hot im derlangt a tsip vos er hot aleyn nisht farshtanen farvos.
"du host gevust derfun?" hot im der tate gefregt.
"neyn, s'iz dos ershte mol vos ikh her."
"zi hot es gehat in di brist un in dem leber," hot der tate im vayter dertseylt.
yekl hot shoyn gehert vi dos kol brekht zikh baym tatn un hot mer gornisht gezogt. er hot geshpirt genoy vos er hot geshpirt in kheyder. er ken redn derfun, hot er gehaltn, ober dem tatn vet zikh dakhtn az es nudzhet im --- un dos hot er nisht gevolt.
***
ven yekl iz alt gevezn akhtsn mit a halb yor hot im der tate aheymgebrengt fun yeshive oyf tsu zukhn a shidekh. bay tog iz er gezesn in beys-medresh un gelernt, un in ovnt iz er aheymgekumen. der tate zayner hot gevoynt aleyn, un flegt oft aheymkumen shpet. azoy iz oysgekumen yekln tsu zitsn a sakh shoen in der heym eyniker aleyn.
eyn shokhn|te iz gevezn vos hot zikh gut gekent mit zayn mamen. oyser dem iz zi geven zeyer a vareme un zi hot zikh tomed interesirt bay yekln vos er makht, un tomed ongezogt farn tatn az er darf oyfpasn oyf zayn mizinikl, az er zol im oysveyln a gutn shidekh.
mit stam a froy volt zikh yekl shtark geshemt tsu redn. a khsid|isher bokher fun akhtsn mit a halb yor, a fartiker khosn-bokher, redt nisht mit vayber. khuts dem, az er vet zikh oyfmakhn tsu a froy vet men fun im lakhn. er iz genug a nebekh on dem --- darf er frishe tsores ibern kop?
zi iz ober gevezn a meyven oyf im, un hot im derkutshet biz vi lang es iz oysgekumen tsu khapn a shmues mit im.
es iz geven a vinter-ovnt. s'hot epes gefelt in der heym un yekl iz gegangen bay ir borgn. zi iz geven aleyn un hot im varem arayngerufn.
"bist dokh avade hungerik," hot zi im gezogt.
"vos epes? ikh hob mikh epes aleyn tsigeshtelt," hot er zikh aynge|tayne|t.
"vos du host dikh tsugeshtelt vays ikh dokh. kum; ikh layg dir dem tish, geb dikh a vash in vest esn vi a mentsh."
er hot gedreyt mit der noz, ober dos harts hot im ge|khalesh|t un er hot zikh nisht gelozt lang betn.
yekl hot shtendik genaygert tsu visn vi azoy es hot oysgezen bay der mamens yetsiyes-neshome. er hot probirt mit halbe vertlekh un mit shmeykhlekh tsu tsien dem shmues tsu yene minutn. tsi di shokhn|te hot farshtanen vos er vil, tsi umvilndik hot zikh der shmues ahin fartrogn, iz shver tsu visn, ober ahin iz men ongekumen.
zi hot dertseylt vi zayn mame iz aheymgekumen ongefer tsen tog far der ptire, vayl di doktoyrem hobn gezogt az zey kenen mer gornisht ton. mit vi a vokh shpeter iz zi vider arayn in shpitol, tsum letstn mol, nokh dem vos zi iz gefalen in der heym.
dem letstn tog iz di shokhn|te dort gevezn take fartogs, vayl men hot gezogt az es vet shoyn nisht lang gedoyren. "dayn mame," hot zi dertseylt, "iz gevezn zeyer shvakh. zi hot zikh koym gekent rirn. zi hot mikh gevunkn az ikh zol mikh tsubeygn, zi vil mir epes zogn.
"'ven ikh bin geven a kleyn meydl,' hot zi ongehoybn in a shtiler shvakher shtime, 'iz mayn mame avek fun der velt. ikh bin borekh hashem geven a feiker, un fun droysn hot zikh yeder gedakht az es geyt mir gut. un es iz mir take gut gegangen. es hot mir borekh hashem gornisht gefelt --- ober a yosem bin ikh alts geven. ikh gey yetst avek fun der velt, un khotsh di gresere kinder zenen shoyn dervaksn, loz ikh iber dem kleynem yekele. inem lidl zingt men: "ver es hot farloyrn, der veyst vos ikh meyn." ikh hob farloyrn,' hot zi oysgefirt, 'ober vos vet er hobn derfun vos ikh farshtey? ikh vel mer nisht do zayn.'"
"zi hot nisht gehat keyn koyekh afile tsu veynen. zi hot nor vos geendikt redn un zi iz arayn in a tifn shlof."
"in vi azoy iz zi shpeyter...?" hot zikh fun yekln nisht vilndik aroysgekhapt. dos vort "geshtorbn" hot er ober nisht gekent zogn, afile umvilndik.
di shokhn|te hot tsugeendikt. "zi iz geshlofn a gantsn tog ongebundn mit mashinen un rern fun ale zayten. ikh bin aheymgegangen oyf a por sho un ikh bin tserikgekumen far nakht|s. in tsimer, a bisl opgerukt funem bet, iz geshtanen dayn tate mit nokh nayn yidn un gezogt tilem. ikh bin geven di eyntsikste froy dort un ikh hob mikh arayngeveynt in mayn tilem|l. mitamol hobn di mashinen ongehoybn tsi fayfn in di lompn tsi blitshkn. a shvester iz gekumen tsi loyfn, a blik gegebn un gevunkn az es iz als ariber."
"heyst es, demolt|s bin ikh gevorn a yosem" hot yekl afergebrakht in a dinem kol.
yekl hot zikh aropgelozt di oygn; di shokhn|te hot im gornisht geentfert.